Λ.Σταρίδα:"Η άγνωστη ιστορία των ναών στο κέντρο του Ηρακλείου"

Της* Λιάνας Σταρίδα

Μετά την κατάρρευση του Μικρασιατικού μετώπου το 1922, στο Ηράκλειο, που αριθμούσε τότε 25.000 κατοίκους, εγκαταστάθηκε μεγάλος αριθμός προσφύγων μέχρι το 1928.

Το στεγαστικό πρόβλημα των προσφύγων αντιμετωπίστηκε αρχικά με τη χρήση του συνόλου των κενών μουσουλμανικών οικιών, την παραχώρηση δημοσίων κτιρίων και εκκλησιών και την επίταξη κενών θερινών οικιών. Επίσης στήθηκαν παραπήγματα και σκηνές στα τείχη, στο Μεϊντάνι, στο λιμάνι, στην είσοδο της Νομαρχίας και στη συνοικία Γενί Κιόσκι. Πρόσφυγες διέμεναν ακόμα στο θόλο Κούμ Καπί (πύλη Δερματά) και στα ουρητήρια της πλατείας Κορνάρου.

Αποχωρώντας οι μουσουλμάνοι της Κρήτης άφησαν πίσω τους τις περιουσίες τους, θρησκευτικές, δημόσιες και ιδιωτικές. Μετά τις πρώτες αναχωρήσεις των ανταλλαξίμων μουσουλμάνων από το Ηράκλειο άρχισε η διαδικασία για την εγκατάσταση των προσφύγων στα οικήματα που είχαν εκκενωθεί από τους ιδιοκτήτες τους. Οι οικίες που παραχωρήθηκαν βρίσκονταν στις συνοικίες Εφτά Μπαλτάδες, Μακρύ Σοκάκι, Γενί Τζαμί, Βεζίρ Τζαμί, Χανιώπορτα, Βαλιδέ Τζαμί, Μερτζά βρύση, Σεϊτάν Ογλού, Τρείς Καμάρες, Μικρό Τσαρσάκι, Μπαλτά Τζαμί, Καπνοκοπτήριο κλπ. Όσοι διέμεναν στα αστικά αυτά ακίνητα δεν πλήρωναν ενοίκιο.

Ωστόσο, το 1925 ανέλαβε τη διαχείριση των ακινήτων αυτών η Εθνική Τράπεζα που αποφάσισε την είσπραξη ενοικίων και προχώρησε σε πλειοδοτικές δημοπρασίες μέσα από τις οποίες το μεγαλύτερο μέρος αυτών των μουσουλμανικών περιουσιών πέρασε στην ιδιοκτησία των κατοίκων της πόλης. Η πώληση των μουσουλμανικών περιουσιών σε ιδιώτες από  την Εθνική Τράπεζα ως ανταλλάξιμα κτήματα πραγματοποιήθηκε χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν ότι πολλά από αυτά ήταν ορθόδοξες και καθολικές εκκλησίες, μοναστήρια και βενετσιάνικα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια.

Μεταξύ των κτημάτων αυτών υπήρχαν εκκλησίες που είχαν μετατραπεί σε τεμένη, τεκέδες, καφενεία  ή λουτρά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Διατηρημένη σε άριστη κατάσταση είναι η Αγία Αναστασία, δίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος. Βρίσκεται στην οδό Δελημάρκου και μαρτυρείται στις γραπτές πηγές από το 1375. Μετατράπηκε σε τέμενος από τον Οικονόμο του Κιοπρουλή, Ρετζέπ Αγά, με το όνομα του οποίου χαρακτηριζόταν κατά την Τουρκοκρατία όλη η περιοχή. Το τέμενος ήταν γνωστό και ως Σιβρί Τσεσμέ Τζαμισί. Κατέστη ανταλλάξιμο κτήμα με αριθμό 2744 και πουλήθηκε το 1924 στον μηχανικό Ιωσήφ Χατζηδάκη.

Κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο με το ΠΔ 18/3/1947.

Σήμερα στεγάζει κατάστημα επίπλων .

Απέναντι από την Αγία Αναστασία υπήρχε η εκκλησία της Αγίας Ειρήνης που μετατράπηκε σε Τεκέ του Αγά της Κιζίλ Τάμπιας. Μέχρι το 1955 στέγαζε δημοτικά ουρητήρια, οπότε και κατεδαφίστηκε.

Τμήματα του ορθόδοξου ναού της Κυράς των  Αγγέλων  

Στην αρχή της Λ. Καλοκαιρινού μέσα στα σύγχρονα καταστήματα βρίσκονται τμήματα του ορθόδοξου ναού της Κυρίας των Αγγέλων.

Ο Ναός ήταν η έδρα του Πρωτόπαπα των Ορθοδόξων. Στις αρχές του αιώνα μας, ο Gerolaτην περιέγραψε ως δίκλιτη. Κατά την Τουρκοκρατία, ο Ναός έγινε καφενείο με το όνομα «του Μπουργαρέζου ο Καβές».  Mέχρι το 1927 – 28 υπήρχε εκεί του Σαρχιανού Μιχάλη ο καφενές.

Η εκκλησία του Αγίου Ονουφρίου είναι κυριολεκτικά εξαφανισμένη στη μέση οικοδομικού τετραγώνου που περιβάλλεται από τις οδούς 1866 -  Τσικριτζή – Εβανς, πίσω από τα παλιά λαδάδικα Βιτσαξάκη – Ελευθεράκη και είναι ορατή μόνο από τις ταράτσες των παρακείμενων πολυκατοικιών. Από τη δυτική πλευρά της οδού 1866 μπορεί κανείς να διακρίνει μέρος του τρούλου της.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μετασκευάστηκε σε λουτρό.

Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή βρίσκεται στη συμβολή των οδών 1821 και Καρτερού. Η Λατινική αυτή εκκλησία του τάγματος των Φραγκισκανών Μοναχών καταγράφηκε από τον Hans Rudolf Werdmuller ως San Giovanniμε χρονολογία κατασκευής του το 1271.

Ο Αγιος Ιωάννης έχει τη μορφή δίκλιτης δρομικής βασιλικής. Τα δύο κλίτη επικοινωνούσαν μεταξύ τους με 4 τόξα που στηρίζονταν σε παραστάδες. Μετά την άλωση του Χάνδακα από τους Τούρκους, ο Αγιος Ιωάννης μετατράπηκε σε Τέμενος του Μαχμούτ Αγά ή Σειτάν Ογλού (δαιμόνιος άνθρωπος). Πουλήθηκε ως ανταλλάξιμο κτήμα στους αδελφούς Σεφεριάδη.

Πιο λησμονημένος και με βαριά τραύματα στέκεται ο Αγιος Γεώργιος ο Βενέτικος στα βαρελάδικα, βόρεια του Αγίου Δημητρίου προς τη θάλασσα.

Είναι μεγάλη μονόχωρη δρομική Βασιλική με δίρριχτη στέγη από την οποία δεν σώζεται τίποτα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε Τέμενος του Capetan Ibrahim Pascia. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων πουλήθηκε και αυτός ως ανταλλάξιμος και στέγασε για πολλά χρόνια αποθήκη για βαρέλια. 

*Η Λιάνα Σταρίδα είναι αρχαιολόγος