Συμπληρώνω τη μνήμη του Κόσμου…

Αννίτα Π. Παναρέτου

Φυλάξατε τους ύμνους/ δια τους δικαίους· μόνον/
 εις αυτούς την ειρήνην/
και τους χρυσούς στεφάνους/
 εις αυτούς δώτε.
Ανδρέας Κάλβος, «εις Μούσας».

Η Αννίτα Π. Παναρέτου, μπροστά σε συνταρακτικές μαρτυρίες 9.500 σελίδων, επιχειρεί μια συστηματική προσέγγιση, σε μια κατ’ ουσίαν άγνωστη πτυχή της ελληνικής ιστορίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για μια ανεξόφλητη οφειλή στους Έλληνες πατριώτες, ανθρώπους διαφορετικής επαγγελματικής απασχόλησης και πολιτικής τοποθέτησης, που εγκατέλειψαν βίαια τον τόπο τους. Όλοι μοιράστηκαν την πείνα μαζί με άλλους Ευρωπαίους εκτοπισμένους, τις σκληρότατες καιρικές συνθήκες, την εξοντωτική εργασία, τους βασανισμούς, την ταπείνωση, τη σαδιστική εκμετάλλευση, τον καθημερινό κίνδυνο, την αγωνία, τον σωματικό πόνο, την ψυχική οδύνη, την απειλή του θανάτου ως άμεσο επακόλουθο μιας ευτελισμένης ζωής. Αρκετοί επέζησαν, αλλά χρειάστηκε να φέρουν σε πέρας έναν ακόμα άθλο: τη πολύμηνη οδύσσεια της επιστροφής στην πατρίδα.

Ο στόχος της Α.Π. Παναρέτου είναι να ακουστεί από όλους η φωνή των πρωταγωνιστών. Με αυτό το σκεπτικό, τα κεφάλαια μπορούν να διαβαστούν και αυτοτελώς. Προφανώς, όμως, αποτελούν αναπόσπαστα μέρη ενός συνόλου και μόνο ως τέτοια πρέπει να εκτιμηθούν. Η κατανόηση όλων όσων αντιπροσωπεύουν περνά κατηγορηματικά μέσα από μια σαφή αλληλουχία. Για την ορθότερη τοποθέτηση του αναγνώστη στη συγκεκριμένη ιστορική περίσταση, είναι απαραίτητες ορισμένες βασικές διευκρινήσεις:
Στα πρώτα τρία κεφάλαια εξετάζεται το ζήτημα της καθιερωμένης και μάλλον αμήχανα χρησιμοποιούμενης ορολογίας, οι ειδικότερες κατηγορίες των στρατοπέδων συγκέντρωσης και ο αριθμός των Ελλήνων εκτοπισμένων. Η ομηρεία, η αιχμαλωσία και το μέτρο τους. Οι αριθμοί.

Ακολουθεί το σώμα των μαρτυριών, τεράστιο και ανομοιογενές. Ήταν οι ιδιορρυθμίες του εκείνες που τελικά υπαγόρευσαν τον τρόπο επεξεργασίας, σύνθεσης και παρουσίασης: οι δεκάδες διαφορετικές περιπτώσεις εμπλέκουν τις παραμέτρους του φύλου, της ιδιότητας, του χώρου, τον τρόπον, και τον χρόνο κράτησης. Με τη σειρά τους, οι παράμετροι αυτές συνδέονται άμεσα με θεμελιώδες παράγοντες, δηλαδή με τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας στη διάρκεια του εγκλεισμού, τις συνθήκες της απελευθέρωσης και τις συνθήκες της επιστροφής στην Ελλάδα.

Από τους πολλαπλούς συσχετισμούς των παραπάνω δεδομένων προκύπτουν πολλές ιδιαιτερότητες, αλλά και πολλές επικαλύψεις, με τον επακόλουθο κίνδυνο παραλείψεων ή επαναλήψεων. Χρειάστηκε μια «ταυτοποίηση». Κατ’ αρχάς κρίθηκε αναγκαία η διάκριση των ομήρων σε ομάδες, με την καθεμία να αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο.

Πρώτη παρατίθεται η πολυπληθής ομάδα όσων ανδρών βρέθηκαν σε στρατόπεδα στη Γερμανία, την Αυστρία και σε ευρωπαϊκές χώρες που καταλήφθηκαν από τους Ναζί. Στην ομάδα αυτή εντάσσεται ο μεγαλύτερος αριθμός μαρτυριών, οπότε η εξέταση κάθε μαρτυρίας χωριστά ήταν αδύνατη . Έτσι, στοιχεία κοινά σε όλες τις μαρτυρίες συγκεντρώθηκαν σε μικρότερες ενότητες, που συνιστούν από ένα αυτόνομο υποκεφάλαιο.
Έπονται οι μικρότερες ομάδες, που περιλαμβάνουν τις γυναίκες, τους στρατιωτικούς, τους  κληρικούς και τους Έλληνες με βρετανική υπηκοότητα.

Η αναγκαστική κατηγοριοποίηση που «επιβλήθηκε» στην πρώτη ομάδα της στερεί την αφηγηματική συνέχεια. Η απώλεια αντισταθμίζεται στις ολιγάριθμες μαρτυρίες των παραπάνω τεσσάρων ομάδων, που με αμεσότητα τις παρακολουθούμε να εξελίσσονται.

Με τη δική τους ομάδα, το δικό τους κεφάλαιο και τρόπο παρουσίασης ακολουθούν οι Έλληνες που μεταφέρθηκαν στα φασιστικά στρατόπεδα της Ιταλίας.
Στη συνέχεια, όψεις της ομηρίας κοινές στα μέλη όλων των ομάδων εξετάζονται συγκεντρωμένες σε ένα αυτόνομο κεφάλαιο.

Επίσης σε αυτόνομα κεφάλαια εξετάζονται η απελευθέρωση, το χρονικό διάστημα ανάμεσα στην απελευθέρωση και τη δρομολόγηση του επαναπατρισμού, καθώς και ο ίδιος ο επαναπατρισμός, (στον οποίο μετέχουν και οι ελάχιστοι εναπομείναντες Έλληνες Εβραίοι), ιδωμένος τόσο από τη σκοπιά του επαναπατρισθέντων όσο και από αυτήν της ελληνικής πολιτείας. Κάθε μαρτυρία αυτής της στιγμής είναι μοναδική. Όλες οι μαρτυρίες τεκμηριώνουν οι μεν τις δε. Επίσης επιβεβαιώνουν την ιστορία και το αντίστροφο. Οι σημαντικές διαπιστώσεις που καταλήγει η αποφυγή της προβολής τους ως γενικευμένα

συμπεράσματα είναι μεγάλο προσόν της συγγραφέας! Οι ήρωες μάρτυρες είναι ωσάν δικοί της άνθρωποι!
Εξάλλου έζησε αμέτρητες ώρες μαζί τους και σίγουρα την έκαναν καλύτερο άνθρωπο! Αυτά τα τυχερά, σίγουρα, μπορούν να τα έχουν και οι αναγνώστες του βιβλίου! Το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Η συγγραφέας, όντως, συμπληρώνει τη μνήμη του κόσμου! Και αξίζει να γίνεται και δική μας υπενθύμιση!

Μιχάλης Τρούλης, πρόεδρος Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου